Depresja u dzieci i młodzieży: 8 porad dla nauczycieli, jak dostrzec jej symptomy i jak reagować

• Depre­sja i sta­ny lęko­we to naj­częst­sze zabu­rze­nia psy­chicz­ne u dzie­ci i mło­dzie­ży
  w Pol­sce i na świe­cie^[1].

• Bio­rąc pod uwa­gę wzrost licz­by przy­pad­ków depre­sji i prób samo­bój­czych w tej gru­pie wie­ko­wej w Pol­sce, bar­dzo waż­ne jest, aby jak naj­wię­cej osób prze­by­wa­ją­cych na co dzień z mło­dy­mi ludź­mi mia­ło pod­sta­wo­wą wie­dzę na temat tej cho­ro­by, by w porę wychwy­cić jej obja­wy i odpo­wied­nio zare­ago­wać.

• Z oka­zji Świa­to­we­go Dnia Wal­ki z Depre­sją Fun­da­cja Szko­ła z Kla­są przy­go­to­wa­ła 8 wska­zó­wek na temat tego, jak roz­po­zna­wać obja­wy depre­sji w śro­do­wi­sku szkol­nym i jak sobie radzić w takiej sytu­acji.
• Kro­ple uważ­no­ści to pro­jekt reali­zo­wa­ny przez Fun­da­cję Szko­ła z Kla­są we współ­pra­cy z Fun­da­cją Edu­mind Uważ­ność w Edu­ka­cji w ramach pro­gra­mu Astra­Ze­ne­ca Young Health Pro­gram­me. Jego celem jest edu­ka­cja nauczy­cie­li w zakre­sie mind­ful­ness w szko­le i wspie­ra­nie ich w wyko­rzy­sty­wa­niu prak­ty­ki uważ­no­ści w codzien­nej pra­cy z dzieć­mi.

Stan zdro­wia psy­chicz­ne­go dzie­ci i mło­dzie­ży od lat sta­no­wi jeden z naj­po­waż­niej­szych, nie­roz­wią­za­nych pro­ble­mów pol­skiej ochro­ny zdro­wia. Nie­le­czo­ne cho­ro­by psy­chicz­ne, takie jak depre­sja, mogą mieć tra­gicz­ne następ­stwa. Według danych poli­cji w cią­gu ostat­nich pię­ciu lat o 9% wzro­sła licz­ba osób do 18 r. ż., któ­re popeł­ni­ły samo­bój­stwo, a licz­ba prób samo­bój­czych wzro­sła aż o 51% ^[2]. Jed­ną z bez­po­śred­nich przy­czyn tej trud­nej sytu­acji była pan­de­mia, któ­ra pocią­gnę­ła za sobą koniecz­ność nauki zdal­nej i dłu­go­trwa­łej izo­la­cji. W kon­se­kwen­cji wie­le rodzin bory­ka­ją­cych się z zabu­rze­nia­mi psy­chicz­ny­mi u dzie­ci zosta­ło pozo­sta­wio­nych samym sobie, ze wzglę­du na ogra­ni­czo­ny dostęp do psy­chia­trów i psy­cho­lo­gów dzie­cię­cych oraz prze­peł­nio­ne oddzia­ły szpi­ta­li psy­chia­trycz­nych.

Pro­ble­mem, któ­ry dodat­ko­wo nega­tyw­nie wpły­wa na stan zdro­wia psy­chicz­ne­go mło­dych ludzi jest niska świa­do­mość cho­rób psy­chicz­nych. Mło­dzi ludzie w dal­szym cią­gu spo­ty­ka­ją się z nie­zro­zu­mie­niem i styg­ma­ty­za­cją w swo­im śro­do­wi­sku, co pogar­sza ich stan zdro­wia. Nie­ste­ty brak wie­dzy doty­czy nie tyl­ko rówie­śni­ków, ale tak­że czę­sto nauczy­cie­li.

– Rola nauczy­cie­li w roz­po­zna­wa­niu wcze­snych obja­wów zabu­rzeń psy­chicz­nych, takich jak depre­sja, jest nie­zwy­kle istot­na, gdyż regu­lar­nie prze­by­wa­ją oni z mło­dy­mi ludź­mi i mają moż­li­wość obser­wo­wa­nia ich w śro­do­wi­sku szkol­nym, w kon­tak­tach z rówie­śni­ka­mi. Nie­ste­ty, nauczy­cie­le, któ­rzy nie zosta­li wcze­śniej uwraż­li­wie­ni na pew­ne symp­to­my, mogą łatwo pomy­lić obja­wy depre­sji z tzw. bun­tem mło­dzień­czym zwią­za­nym z kry­zy­sem ado­le­scen­cji. Łatwo może­my więc stra­cić szan­sę na wychwy­ce­nie nie­po­ko­ją­cych zacho­wań na wcze­snym eta­pie i wdro­że­nie odpo­wied­niej inter­wen­cji, zatem nie­zwy­kle waż­ne jest, aby wspie­rać nauczy­cie­li w tym zada­niu – powie­dzia­ła dr n. med. Alek­san­dra Lewan­dow­ska, kon­sul­tant­ka kra­jo­wa w dzie­dzi­nie psy­chia­trii dzie­ci i mło­dzie­ży, któ­ra obję­ła patro­na­tem pro­jekt Kro­ple uważ­no­ści.

Celem pro­jek­tu Kro­ple Uważ­no­ści jest edu­ka­cja nauczy­cie­li na temat sto­so­wa­nia uważ­no­ści w codzien­nej pra­cy z mło­dy­mi ludź­mi i pły­ną­cych z tego korzy­ści. Orga­ni­za­to­rzy wie­rzą, że prak­ty­ki uważ­no­ści poma­ga­ją nauczy­cie­lom ogra­ni­czać sytu­acje stre­so­gen­ne wystę­pu­ją­ce na co dzień w kla­sie, a tak­że prze­kształ­cać sytu­acje kon­fron­ta­cyj­ne pomię­dzy oso­bą naucza­ją­cą a ucznia­mi we współ­pra­cę i otwar­tość. To waż­ny krok do two­rze­nia sil­nych rela­cji oraz bez­piecz­nej prze­strze­ni, w któ­rej ucznio­wie mają opty­mal­ne warun­ki do nauki. Nauczy­ciel może efek­tyw­niej śle­dzić postę­py indy­wi­du­al­nych osób, jak rów­nież wychwy­ty­wać nie­po­ko­ją­ce sygna­ły.

DEPRESJA – JAKIE ZACHOWANIA POWINNY ZWRÓCIĆ UWAGĘ NAUCZYCIELA:
na podst. opra­co­wa­nia dr Mag­da­le­ny Śnie­gul­skiej „Depre­sja i zabu­rze­nia nastro­ju” ^[3]

1. ZMIANY W DOTYCHCZASOWYM ZACHOWANIU – mogą doty­czyć róż­nych sfer życia, m.in.:

• nawy­ków żywie­nio­wych – uczeń/uczennica zaczy­na się obja­dać lub uni­kać jedze­nia,
• brak dba­ło­ści o wygląd – uczeń/uczennica cały czas cho­dzi w tych samych ubra­niach, nie myje się, nie uży­wa dez­odo­ran­tu, nie dba o to, że nie­ład­nie pach­nie,
• wyco­fa­nie spo­łecz­ne – uczeń/uczennica zaczy­na uni­kać kon­tak­tu z inny­mi, zni­ka na prze­rwach, zamy­ka się w toa­le­cie, nie­chęt­nie odpo­wia­da na pyta­nia.

2. WYRAŻANIE EMOCJI – u mło­dych ludzi depre­sja może przy­bie­rać róż­ne obli­cza i w obsza­rze emo­cjo­nal­nym mani­fe­sto­wać się w zróż­ni­co­wa­ny spo­sób:

• smu­tek, nie­chęć, brak ener­gii życio­wej, któ­re prze­kła­da­ją się na kło­po­ty w mobi­li­za­cji do obo­wiąz­ków szkol­nych, opusz­cza­nie lek­cji, spóź­nie­nia, sen­ność lub nie­obec­ność men­tal­ną pod­czas zajęć,
• pobu­dze­nie psy­cho­ru­cho­we, roz­draż­nie­nie, nie­po­kój – wbrew ste­reo­ty­po­we­mu wyobra­że­niu, oso­ba w depre­sji w okre­sie doj­rze­wa­nia może być pobu­dzo­na, ner­wo­wa, a nawet prze­ja­wiać zacho­wa­nia agre­syw­ne, bun­tow­ni­cze,
• labil­ność emo­cjo­nal­na – zmie­nia­ją­ce się, skraj­ne sta­ny emo­cjo­nal­ne.

3. ZACHOWANIA RYZYKOWNE – uczeń/uczennica zaczy­na eks­pe­ry­men­to­wać z sub­stan­cja­mi psy­cho­ak­tyw­ny­mi, nawią­zu­je ryzy­kow­ne rela­cje z nie­zna­jo­my­mi.
4. ZABURZONE FUNKCJE POZNAWCZE: w umy­śle oso­by z depre­sją zmia­nie ule­ga postrze­ga­nie sie­bie i świa­ta, co pocią­ga za sobą sze­reg kon­se­kwen­cji:

• pro­ble­my z kon­cen­tra­cją pod­czas lek­cji, odpły­wa­nie myśla­mi, co wpły­wa na spa­dek efek­tyw­no­ści pra­cy, licz­ne pomył­ki, błę­dy,
• kło­po­ty z pamię­cią,
• wra­że­nie przy­tło­cze­nia zada­nia­mi i obo­wiąz­ka­mi szkol­ny­mi (nie­za­leż­nie od ich fak­tycz­ne­go nasi­le­nia),
• pesy­mi­stycz­ne myśli i spo­sób wyra­ża­nia się, czar­no-bia­ły spo­sób postrze­ga­nia świa­ta, gene­ra­li­za­cje na swo­ją nie­ko­rzyść (np. „jedyn­ka z kart­ków­ki – jestem bez­na­dziej­ny!), umniej­sza­nie pozy­ty­wów („dosta­łam piąt­kę tyl­ko dla­te­go, że zada­nia na kart­ków­ce były pro­ste”), pesy­mi­stycz­ne postrze­ga­nie przy­szło­ści („mam złe oce­ny – nie ma dla mnie przy­szło­ści”),
• roz­pa­mię­ty­wa­nie wyda­rzeń z prze­szło­ści, poczu­cie winy.

PODEJRZEWASZ DEPRESJĘ U UCZNIA? CO MOŻESZ ZROBIĆ? ^[3]

5. OBSERWUJ – NIE OCENIAJ

Obser­wa­cja to pod­sta­wo­we narzę­dzie, dzię­ki któ­re­mu nauczy­ciel może stwier­dzić, że coś nie­po­ko­ją­ce­go dzie­je się z uczniem. War­to pamię­tać, że obser­wa­cja trak­to­wa­na jako narzę­dzie badaw­cze posłu­gu­je się suchym, fak­to­gra­ficz­nym języ­kiem. Moż­na ją porów­nać do dzia­ła­nia kame­ry, któ­ra utrwa­li, że komuś pły­ną łzy i zakry­wa twarz dłoń­mi, jed­nak nie stwier­dzi, że oso­ba jest smut­na (a tym bar­dziej – z jakie­go powo­du). Obser­wa­cja z wyłą­cze­niem oce­nia­nia pozwa­la na odcię­cie się od wła­snych sądów i emo­cji i sku­pie­nie się na fak­tach zwią­za­nych z sytu­acją. Przed­sta­wia­nie kon­kret­nych fak­tów dot. zmian w zacho­wa­niu ucznia (m.in. czę­ściej jest nie­przy­go­to­wa­ny, wyda­je się ostat­nio nie­obec­ny, smut­ny, nie odpo­wia­da sen­sow­nie na pyta­nia) pozwa­la z kolei mia­ro­daj­nie i wia­ry­god­nie przed­sta­wić sytu­ację innym oso­bom z oto­cze­nia ucznia (rodzi­ce, gro­no peda­go­gicz­ne, psy­cho­log).

6. SŁUCHAJ, AKCEPTUJ – NIE UDZIELAJ PORAD

W sytu­acji szkol­nej pomoc­na jest przede wszyst­kim goto­wość oso­by naucza­ją­cej do wysłu­cha­nia ucznia lub uczen­ni­cy. Mło­dy czło­wiek z depre­sją potrze­bu­je nauczy­ciel­skiej uwa­gi i akcep­ta­cji. Dla­te­go w bez­po­śred­niej roz­mo­wie nie nale­ży się sku­piać na szu­ka­niu goto­wych roz­wią­zań czy przy­czyn sytu­acji, a bar­dziej kon­cen­tro­wać na sło­wach pod­opiecz­ne­go, któ­ry pró­bu­je wyra­zić swo­je uczu­cia czy myśli. Pomoc­ne będą tak­że pyta­nia „Jak się z tym czu­jesz?”, „Jak mogę Ci pomóc?”, „Cze­go teraz potrze­bu­jesz?” Waż­ne też jest powstrzy­my­wa­nie się od oce­nia­nia słów mło­de­go czło­wie­ka, akcep­to­wa­nie ich bez wzglę­du na treść – w ten spo­sób daje­my dziec­ku bez­piecz­ną prze­strzeń i budu­je­my zaufa­nie. War­to przy tym dzia­łać według zasa­dy „naj­pierw lecze­nie, potem wycho­wa­nie”, któ­ra poma­ga pora­dzić sobie z trud­ny­mi zacho­wa­nia­mi oso­by cho­rej na depre­sję.

7. REAGUJ, ALE NIE DZIAŁAJ W POJEDYNKĘ

Sytu­acja, gdy w kla­sie poja­wia się oso­ba w depre­sji (lub jej podej­rze­niem), jest bar­dzo trud­na i obcią­ża­ją­ca dla nauczy­cie­la. Dla­te­go istot­ne jest, aby nauczy­ciel pozo­sta­wał w rela­cji z dziec­kiem, wyka­zu­jąc goto­wość do nie­sie­nia pomo­cy, jed­nak nie dzia­łał samo­dziel­nie. W ide­al­nej sytu­acji wszyst­kie śro­do­wi­ska, w któ­rych funk­cjo­nu­je oso­ba z zabu­rze­nia­mi na­stroju, ści­śle ze sobą współ­pra­cu­ją. Rodzi­ce infor­mu­ją szko­łę o dia­gno­zie, bie­żą­cym sta­nie dziec­ka, zale­ce­niach tera­peu­tycz­nych i lekar­skich. Są w sta­łym kon­tak­cie ze szko­łą, zachę­ca­ją do roz­mo­wy ze spe­cja­li­sta­mi i spe­cja­list­ka­mi. Szko­ła two­rzy zespół wspar­cia, w skład któ­re­go, oprócz dyrek­cji, wycho­waw­cy, psy­cho­loż­ki lub pedago­ga szkol­ne­go, wcho­dzi przy­naj­mniej jed­na inna oso­ba pro­wa­dzą­ca zaję­cia w kla­sie, w któ­rej jest dziec­ko z trud­no­ścia­mi. Gro­no nauczy­ciel­skie obser­wu­je mło­de­go czło­wie­ka i infor­mu­je pra­cu­ją­cy z nim zespół o wszel­kich zmia­nach i postę­pach. Wspól­nie jest też opra­co­wy­wa­ny spo­sób komu­ni­ka­cji do rówie­śni­ków i spo­sób ich zaan­ga­żo­wa­nia.

8. MYŚLI SAMOBÓJCZE: ZACHOWAJ SPOKÓJ i CZUJNOŚĆ, DZIAŁAJ

Jed­nym z obja­wów depre­sji są myśli samo­bój­cze. W sytu­acji, kie­dy uczeń bądź uczen­ni­ca zwie­rza się oso­bie naucza­ją­cej z takich myśli, waż­na jest odpo­wied­nia reak­cja. Mimo nie­po­ko­ju czy lęku, któ­ry odczu­wa­my, nale­ży zacho­wać spo­kój i deter­mi­na­cję w szu­ka­niu pomo­cy dla ucznia. Jeśli tyl­ko to moż­li­we, powin­no się dać dziec­ku prze­strzeń do wypła­ka­nia, wyra­że­nia zło­ści czy innych trud­nych emo­cji. I bar­dzo waż­ne – w takich sytu­acjach zawsze nale­ży poin­for­mo­wać rodzi­ców i zespół reago­wa­nia w szko­le.

Depre­sja u dziec­ka jest nie­wąt­pli­wie ogrom­nym wyzwa­niem dla każ­dej oso­by naucza­ją­cej,
a szcze­gól­nie wycho­waw­cy kla­sy, do któ­rej uczęsz­cza dziec­ko z pro­ble­ma­mi psy­chicz­ny­mi. To sytu­acja, w któ­rej rodzą się róż­ne uczu­cia: oprócz tro­ski i współ­czu­cia dla dziec­ka, nauczy­cie­lo­wi czę­sto towa­rzy­szą poczu­cie nie­spra­wie­dli­wo­ści, przy­tło­cze­nia sytu­acją, fru­stra­cji. To cał­ko­wi­cie zro­zu­mia­łe. Dla­te­go koniecz­ne jest dzia­ła­nie zespo­ło­we. Rola nauczy­cie­la czy wycho­waw­cy powin­na pole­gać przede wszyst­kim na pozo­sta­wa­niu otwar­tym i empa­tycz­nym wobec oso­by z pro­ble­ma­mi psy­chicz­ny­mi i sys­te­ma­tycz­ne obser­wo­wa­nie jej zacho­wa­nia.  

„Kro­ple uważ­no­ści” to ini­cja­ty­wa reali­zo­wa­na przez Fun­da­cję Szko­ła z Kla­są we współ­pra­cy z Fun­da­cją Edu­mind Uważ­ność w Edu­ka­cji przy finan­so­wym wspar­ciu Astra­Ze­ne­ca Young Health Pro­gram­me. Jej celem jest wspie­ra­nie dobro­sta­nu psy­chicz­ne­go spo­łecz­no­ści szkol­nych w Pol­sce. Nauczy­cie­le bio­rą­cy udział w 8‑tygodniowych kur­sach prak­ty­ki mind­ful­ness prze­no­szą zdo­by­tą wie­dzę do swo­ich śro­do­wisk szkol­nych. Poma­ga im to two­rzyć trwal­sze, opar­te na szcze­ro­ści rela­cje z pod­opiecz­ny­mi, dbać o emo­cjo­nal­ną rów­no­wa­gę, a co za tym idzie – ogra­ni­czać sytu­acje stre­so­we w kla­sie i łatwiej iden­ty­fi­ko­wać nie­po­ko­ją­ce zacho­wa­nia wśród uczniów.

Pro­jekt trwa od czerw­ca 2022 roku. Do chwi­li obec­nej w dzia­ła­nia zosta­ło zaan­ga­żo­wa­nych aż 230 nauczy­cie­li, dzię­ki cze­mu objął on swo­im zasię­giem bli­sko 6 tysię­cy uczniów w pol­skich szko­łach.

W ramach II edy­cji pro­gra­mu odbę­dzie się szko­le­nie dla Lide­rów i Lide­rek Uważ­no­ści,
w ramach któ­re­go oso­by uczest­ni­czą­ce dosko­na­lić będą kom­pe­ten­cje tre­ner­skie pra­cy
z gru­pą, zdo­bę­dą pod­sta­wo­wą wie­dzę, umie­jęt­no­ści i narzę­dzia z zakre­su wyko­rzy­sta­nia ele­men­tów uważ­no­ści (mind­ful­ness) w szko­le. Nowe kom­pe­ten­cje wyko­rzy­sty­wać będą w pra­cy z rada­mi peda­go­gicz­ny­mi oraz samo­rzą­dow­ca­mi i ich zada­niem będzie popu­la­ry­za­cja dba­nia o dobro­stan w szko­łach dzię­ki zasto­so­wa­niu pro­gra­mów uważ­no­ści.

Pro­jekt został obję­ty hono­ro­wym patro­na­tem przez:

• dr n. med. Alek­san­drę Lewan­dow­ską, Kon­sul­tant­kę Kra­jo­wą w Dzie­dzi­nie Psy­chia­trii Dzie­ci i Mło­dzie­ży

oraz

• Pre­zy­den­ta m.st. War­sza­wy, Rafa­ła Trza­skow­skie­go.

Wię­cej infor­macji: https://www.szkolazklasa.org.pl/obszary/krople-uwaznosci/

Fun­da­cja Szko­ła z Kla­są

Fun­da­cja Szko­ła z Kla­są jest orga­ni­za­cją poza­rzą­do­wą zaj­mu­ją­cą się edu­ka­cją. Powsta­ła w 2015 roku, bazu­jąc na doświad­cze­niach pro­gra­mu Szko­ła z Kla­są – jed­nej z naj­więk­szych i naj­bar­dziej roz­po­zna­wal­nych ogól­no­pol­skich akcji spo­łecz­nych, dzia­ła­ją­cej od 2002 roku.

https://www.szkolazklasa.org.pl/o‑fundacji

Fun­da­cja Edu­Mind

Fun­da­cja Edu­mind Uważ­ność w Edu­ka­cji zaj­mu­je się wpro­wa­dza­niem zin­te­gro­wa­nych pro­gra­mów prak­ty­ki uważ­no­ści w śro­do­wi­sku szkol­nym jako meto­dy redu­ko­wa­nia stre­su, budo­wa­nia odpor­no­ści psy­chicz­nej i regu­lo­wa­nia emo­cji u dzie­ci oraz doro­słych.

https://www.fundacjaedumind.pl

Young Health Pro­gram­me

Glo­bal­na ini­cja­ty­wa Astra­Ze­ne­ca, któ­ra ma na celu zapo­bie­gnie cho­ro­bom cywi­li­za­cyj­nym
u dzie­ci i mło­dzie­ży. Pro­gram dzia­ła w 40 kra­jach świa­ta i odpo­wia­da na naj­pil­niej­sze lokal­ne potrzeb­ny zdro­wot­ne. W Pol­sce YHP sku­pia się na kwe­stiach zwią­za­nych ze zdro­wiem psy­chicz­nym.

www.yhp.astrazeneca.com

Źró­dła:

^[1] Jak poda­je raport UNICEF (Keeley i in. 2021) na temat dobro­sta­nu dzie­ci i mło­dzie­ży (stwo­rzo­ny na pod­sta­wie badań w 21 kra­jach na świe­cie), ponad 13% nasto­lat­ków w wie­ku 10–19 lat mie­rzy się ze zdia­gno­zo­wa­ny­mi zabu­rze­nia­mi psy­chicz­ny­mi. To bli­sko 86 milio­nów mło­dych ludzi w wie­ku 15–19 lat i 80 milio­nów w wie­ku 10–14 lat na świe­cie. Spo­śród zgła­sza­nych dole­gli­wo­ści lęk i depre­sja sta­no­wią naj­więk­szy odse­tek (bli­sko 40%) wszyst­kich dia­gno­zo­wa­nych zabu­rzeń. Nie­zdia­gno­zo­wa­na na czas i nie­le­czo­na depre­sja ma sze­reg nega­tyw­nych skut­ków, a w skraj­nych przy­pad­kach może skoń­czyć się nawet śmier­cią.

^[2] Dane Naj­wyż­szej Izby Kon­tro­li https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/panel-ekspertow-o-opiece-psychiatrycznej-i-psychologicznej-dla-dzieci-i-mlodziezy.html

^[3] Mate­riał źró­dło­wy autor­stwa dr Mag­da­le­ny Śnie­gul­skiej powstał w ramach pro­jek­tu Szko­ła Dobro­sta­nu pro­wa­dzo­ne­go przez Fun­da­cję Szko­ła z Kla­są https://www.szkolazklasa.org.pl/obszary/szkola-dobrostanu/