ZOMR to poważne zagrożenie – czy na pewno je znasz?

Zapa­le­nie opon mózgo­wo-rdze­nio­wych jest cho­ro­bą, któ­ra w bez­po­śred­ni spo­sób może zagra­ża życiu. Naj­czę­ściej cho­ru­ją dzie­ci, a naj­cięż­sze zacho­ro­wa­nia wywo­ły­wa­ne są przez bak­te­rie¹, przede wszyst­kim menin­go­ko­ki². Na szczę­ście moż­na się przed nimi chro­nić za pomo­cą szcze­pień – w przy­pa­da­ją­cym 24 kwiet­nia Świa­to­wym Dniu Zapa­le­nia Opon Mózgo­wo-Rdze­nio­wych, roz­po­czy­na­ją­cym Euro­pej­ski Tydzień Szcze­pień przy­po­mi­na­ją orga­ni­za­to­rzy kam­pa­nii „Wyprzedź menin­go­ko­ki. Liczy się czas”.

Co roku na zapa­le­nie opon mózgo­wo-rdze­nio­wych (ZOMR) cho­ru­je na świe­cie 2,8 mln osób³, w Pol­sce 3,7 tys.⁴, z cze­go więk­szość sta­no­wią dzie­ci. – Wyda­je się, że cho­ro­ba jest spo­łe­czeń­stwu zna­na, ale nie wszy­scy zda­ją sobie spra­wę z tego, jak bar­dzo jest nie­bez­piecz­na. Dla nas, leka­rzy podej­rze­nie u pacjen­ta ZOMR jest rów­no­znacz­ne ze sta­nem zagro­że­nia jego życia – mówi lek. Piotr Hart­mann ze SPZOZ im. Dzie­ci War­sza­wy w Dzie­ka­no­wie Leśnym, pre­zes Fun­da­cji Roz­wo­ju Pedia­trii. – Ozna­cza to bowiem, że cho­ro­bo­twór­cze drob­no­ustro­je prze­do­sta­ły się do pły­nu mózgo­wo-rdze­nio­we­go, a przez to zagra­ża­ją bez­po­śred­nio ukła­do­wi ner­wo­we­mu, od któ­re­go dzia­ła­nia uza­leż­nio­ny jest cały orga­nizm czło­wie­ka.

O zagro­że­niu ZOMR i moż­li­wo­ściach pro­fi­lak­ty­ki mówio­no pod­czas kon­fe­ren­cji pra­so­wej zor­ga­ni­zo­wa­nej w War­sza­wie w ramach kam­pa­nii edu­ka­cyj­nej „Wyprzedź menin­go­ko­ki. Liczy się czas”, któ­ra jest pro­wa­dzo­na przez Fun­da­cję Insty­tu­tu Mat­ki i Dziec­ka w War­sza­wie oraz fir­mę GSK. Pre­tek­stem do spo­tka­nia był obcho­dzo­ny 24 kwiet­nia Świa­to­wy Dzień Zapa­le­nia Opon Mózgo­wo-Rdze­nio­wych, roz­po­czy­na­ją­cy Euro­pej­ski Tydzień Szcze­pień (24–30 kwiet­nia).

Zapa­le­nie opon mózgo­wo-rdze­nio­wych jest cho­ro­bą zakaź­ną, wywo­ły­wa­ną przez róż­ne drob­no­ustro­je: naj­czę­ściej bak­te­rie i wiru­sy, dużo rza­dziej przez grzy­by i paso­ży­ty⁵. O ile wiru­so­we ZOMR (poza tym wywo­ła­nym przez wiru­sa Her­pes) ma zwy­kle łagod­ny prze­bieg i ustę­pu­je bez trwa­łych następstw, o tyle bak­te­ryj­na postać cho­ro­by jest dużo poważ­niej­sza⁶. Nawet w przy­pad­ku szyb­kiej dia­gno­zy i lecze­nia, umie­ra do 20 proc. pacjen­tów, a spo­śród tych, któ­rzy prze­ży­wa­ją, od 10 do 30 proc. zosta­je trwa­le oka­le­czo­nych – docho­dzić może do uszko­dze­nia mózgu, zabu­rze­nia jego roz­wo­ju, utra­ty słu­chu, zabu­rzeń narzą­du wzro­ku, pora­żeń ner­wów⁷.

Nie zawsze zmia­ny są widocz­ne w pierw­szej chwi­li. Dziec­ko, któ­re prze­ży­ło ZOMR może mieć w póź­niej­szych latach gor­sze wyni­ki w nauce, pro­ble­my z kon­cen­tra­cją i sku­pie­niem uwa­gi, zabu­rze­nia pamię­ci – tłu­ma­czy lek. Piotr Hart­mann ze SPZOZ im. Dzie­ci War­sza­wy w Dzie­ka­no­wie Leśnym, pre­zes Fun­da­cji Roz­wo­ju Pedia­trii. – Szcze­gól­nie groź­nym pato­ge­nem są dwo­in­ki zapa­le­nia opon mózgo­wo-rdze­nio­wych, czy­li menin­go­ko­ki. Nie dość, że powo­du­ją naj­cięż­szą, rop­ną postać cho­ro­by, to roz­wi­ja się ona bły­ska­wicz­nie, nawet w cią­gu 24 godzin. Rano pacjent, zarów­no w oce­nie leka­rza jak i rodzi­ców wyglą­da na zupeł­nie zdro­we­go, a wie­czo­rem może być już umie­ra­ją­cy.

Roko­wa­nie pogar­sza fakt, że menin­go­ko­ko­we­mu zapa­le­niu opon mózgo­wo-rdze­nio­wych czę­sto towa­rzy­szy sep­sa – w ok. 60 proc. przy­pad­ków Inwa­zyj­na Cho­ro­ba Menin­go­ko­ko­wa prze­bie­ga wła­śnie w takiej posta­ci, rza­dziej jako samo ZOMR (ok. 20 proc. zacho­ro­wań) lub sep­sa (ok. 25 proc.)⁸.

W wal­ce z bak­te­ryj­nym zaka­że­niem opon mózgo­wo-rdze­nio­wych, a menin­go­ko­ko­wym w szcze­gól­no­ści, klu­czo­we jest szyb­kie roz­po­zna­nie i wdro­że­nie lecze­nia – nawet kil­ku­go­dzin­ne opóź­nie­nie może zmniej­szyć szan­sę na prze­ży­cie pacjen­ta⁹. Nie jest to jed­nak łatwe, ponie­waż z począt­ku infek­cja daje nie­spe­cy­ficz­ne obja­wy, przy­po­mi­na­ją­ce prze­zię­bie­nie albo gry­pę¹⁰. – Rodzi­com wyda­je się, że cięż­ka cho­ro­ba ma tyl­ko cięż­ki prze­bieg. Tym­cza­sem Inwa­zyj­na Cho­ro­ba Menin­go­ko­ko­wa czę­sto roz­po­czy­na się łagod­nie, co usy­pia nie tyl­ko czuj­ność opie­ku­nów, ale tak­że leka­rzy – przy­zna­je lek. Łukasz Duraj­ski, Prze­wod­ni­czą­cy Zespo­łu ds.Szczepień Okrę­go­wej Izby Lekar­skiej w War­sza­wie, autor blo­ga DoktorekRadzi.pl, pro­wa­dzą­cy pro­gram „Pogrom­cy medycz­nych mitów” (TVN Sty­le) – Dla­te­go zale­cam, by w przy­pad­ku infek­cji gry­po­po­dob­nej, bacz­nie obser­wo­wać stan dziec­ka, czy nie jest bar­dziej nie­spo­koj­ne i ospa­łe, nie reagu­je pła­czem przy pró­bie przy­tu­la­nia (tzw. prze­czu­li­ca skór­na jest cha­rak­te­ry­stycz­na dla nie­mow­ląt w prze­bie­gu zapa­le­nia opon mózgo­wo-rdze­nio­wych) czy nie ma pul­su­ją­ce­go cie­miącz­ka.

Naj­lep­szą meto­dą ochro­ny przed zapa­le­niem opon mózgo­wo-rdze­nio­wych są szcze­pie­nia ochron­ne¹¹. Sza­cu­je się, że z ich pomo­cą moż­na zapo­biec 90 proc. przy­pad­ków bak­te­ryj­ne­go ZOMR¹². Jako że cho­ro­ba nie jest wywo­ły­wa­na przez jeden rodzaj drob­no­ustro­ju, to do obro­ny przed nią potrze­ba kil­ku róż­nych szcze­pio­nek¹¹. – Jed­ną z naj­star­szych była wpro­wa­dzo­na w 1955 roku do pol­skie­go kalen­da­rza szcze­pion­ka prze­ciw­ko gruź­li­cy, zapo­bie­ga­ją­ca naj­groź­niej­szej posta­ci cho­ro­by, gruź­li­cze­mu ZOMR, któ­re w poło­wie XX wie­ku maso­wo zabi­ja­ło małe dzie­ci. W efek­cie dzi­siaj ta postać gruź­li­cy jest eks­tre­mal­nie rzad­ka, tłu­ma­czy dr n. med. Ali­cja Kar­ney, kie­row­nik Oddzia­łu Hospi­ta­li­za­cji Jed­ne­go Dnia w Insty­tu­cie Mat­ki i Dziec­ka w War­sza­wie. Z pomo­cą szcze­pień zosta­ła też istot­nie ogra­ni­czo­na licz­ba poświn­ko­we­go ZOMR – daw­niej naj­częst­szej w Pol­sce przy­czy­ny głu­cho­ty¹³.

Naj­dłu­żej cze­ka­li­śmy na szcze­pion­ki chro­nią­ce przed zaka­że­nia­mi wywo­ły­wa­ny­mi przez bak­te­rie otocz­ko­we: Haemo­phi­lus influ­en­zae typu b (Hib), pneu­mo­ko­ki i menin­go­ko­ki¹³. Po wpro­wa­dze­niu w Pol­sce w 2007 roku powszech­nych, obo­wiąz­ko­wych szcze­pień naj­młod­szych dzie­ci prze­ciw­ko Hib prak­tycz­nie uda­ło się wyeli­mi­no­wać tę przy­czy­nę zapa­leń opon mózgo­wo-rdze­nio­wych¹³.

W obo­wią­zu­ją­cym aktu­al­nie w Pol­sce Pro­gra­mie Szcze­pień Ochron­nych, szcze­pie­nia prze­ciw­ko menin­go­ko­kom są okre­ślo­ne jako tzw. szcze­pie­nia zale­ca­ne, co ozna­cza, że są odpłat­ne. Pod­czas gdy w Euro­pie (np. w Wiel­kiej Bry­ta­nii, we Wło­szech, na Litwie) są one finan­so­wa­ne ze środ­ków publicz­nych¹⁴. Cho­ro­ba jest sto­sun­ko­wo rzad­ka, ale na tyle groź­na, że moż­li­wość jej zapo­bie­ga­nia jest istot­na. Ochro­ny przed nią wyma­ga­ją zwłasz­cza dzie­ci uczęsz­cza­ją­ce do żłob­ka czy przed­szko­la, ponie­waż naj­wię­cej nosi­cie­li menin­go­ko­ków jest wła­śnie w zamknię­tych spo­łecz­no­ściach, gdzie z racji na bli­ski kon­takt (bak­te­rie te prze­no­szą się dro­gą kro­pel­ko­wą) łatwo o zaka­że­nie – tłu­ma­czy dr n. med. Ali­cja Kar­ney.

Eks­per­ci pod­kre­śla­ją, że nie­mow­lę lub małe dziec­ko miesz­ka­ją­ce w naszym kra­ju powin­no być w pierw­szej kolej­no­ści szcze­pio­ne prze­ciw­ko menin­go­ko­kom gru­py B¹⁵. Pod­sta­wą tej opi­nii są dane epi­de­mio­lo­gicz­ne, z któ­rych wyni­ka, że wła­śnie ta gru­pa wywo­łu­je naj­wię­cej zacho­ro­wań – zarów­no w całym spo­łe­czeń­stwie (66 proc.), jak i wśród naj­młod­szych (77 proc. wśród dzie­ci w 1. roku życia) ¹⁶.

Szcze­pie­nia prze­ciw­ko menin­go­ko­kom są zale­ca­ne od 2. mie­sią­ca życia. Wie­lo­krot­nie rodzi­ce pyta­ją mnie, czy trze­ba szcze­pić dziec­ko tak wcze­śnie – opo­wia­da lek. Łukasz Duraj­ski. – Odpo­wia­dam, że naj­więk­sza zacho­ro­wal­ność i śmier­tel­ność jest wła­śnie u tych naj­mniej­szych dzie­ci. Szcze­piąc je tak wcze­śnie, chro­ni­my je wła­śnie wte­dy, kie­dy są naj­bar­dziej zagro­żo­ne.

Świa­to­wy Dzień Zapa­le­nia Opon Mózgo­wo-Rdze­nio­wych w 2019 roku odby­wa się pod hasłem #Life­After­Me­nin­gi­tis, a jego celem jest zwró­ce­nie uwa­gi na walecz­ność pacjen­tów oca­la­łych po cho­ro­bie i wyzwa­nia, jakie sto­ją przed nimi oraz ich rodzi­na­mi, a tak­że jak wyglą­da życie tych, któ­rzy wsku­tek cho­ro­by stra­ci­li uko­cha­ną oso­bę. Wię­cej infor­ma­cji: http://www.comomeningitis.org/world-meningitis-day/.
Euro­pej­ski Tydzień Szcze­pień obcho­dzo­ny jest od 2005 roku z ini­cja­ty­wy Świa­to­wej Orga­ni­za­cji Zdro­wia. Temat tego­rocz­nej edy­cji doty­czy prze­ka­zu oraz udo­stęp­nia­nia fak­tów na temat szcze­pień i pod­kre­śle­nia zna­cze­nia osób, któ­re w róż­ny spo­sób na co dzień umoż­li­wia­ją i wspie­ra­ją szcze­pie­nia. Nazwa­no ich „Boha­te­ra­mi szcze­pień”. Wię­cej infor­ma­cji: https://www.who-europe-campaigns.org/european-immunization-week/

Refe­ren­cje:
^ Para­dow­ska-Stan­kie­wicz I., Pio­trow­ska A., Zapa­le­nia Opon Mózgo­wo-Rdze­nio­wych i Zapal­nie Mózgu w Pol­sce w 2015 roku, w: Prze­gląd Epi­de­mio­lo­gicz­ny, 2017; 71(4): 493–500

² http://www.comomeningitis.org/blog/2015/09/the-cost-of-meningitis/ (dostęp: kwie­cień 2019)

³ http://www.comomeningitis.org/world-meningitis-day/, dostęp: kwie­cień 2019A

⁴ http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2018/Ch_2018_Wstepne_dane.pdf, dostęp: kwie­cień 2019

⁵ http://www.comomeningitis.org/facts-about-meningitis/types-of-meningitis/, dostęp: kwie­cień 2019

⁶ https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18.6.1., dostęp: kwie­cień 2019

⁷ http://www.comomeningitis.org/facts-about-meningitis/, dostęp: kwie­cień 2019

⁸ Pro­fi­lak­ty­ka inwa­zyj­nej cho­ro­by menin­go­ko­ko­wej u dzie­ci, mło­dzie­ży i doro­słych, Medy­cy­na Prak­tycz­na – Szcze­pie­nia, wyd. spe­cjal­ne 1/2017, s. 2

⁹ www.psse.wroc.pl/epidemiologia/ch_m.doc, dostęp: kwie­cień 2019

¹⁰ Jac­kow­ska T, Wagiel E. Inwa­zyj­na cho­ro­ba menin­go­ko­ko­wa – prak­tycz­ne wska­zów­ki dla leka­rzy. Postę­py Nauk Medycz­nych 2014; XXVII:44–50

¹¹ http://www.comomeningitis.org/world-meningitis-day/, dostęp: kwie­cień 2019

¹² http://www.comomeningitis.org/blog/2017/04/world-meningitis-day-why-is-it-important-to-trust-your-instincts/, dostęp: kwie­cień 2019

¹³ https://www.mp.pl/szczepienia/wywiady/102545,problem-ktory-kiedys-byl-powszechny-dzis-staje-sie-kazuistyka, dostęp: kwie­cień 2019

¹⁴ https://www.mp.pl/szczepienia/specjalne/186450,programy-powszechnych-szczepien-przeciwko-meningokokom-w-europie (dostęp: kwie­cień 2019)

¹⁵ Wysoc­ki J., Inwa­zyj­na Cho­ro­ba Menin­go­ko­ko­wa – w pyta­niach i odpo­wie­dziach [w:] Prak­ty­ka Lekar­ska, sty­czeń 2016 (126)

¹⁶ http://koroun.edu.pl/wp-content/uploads/2018/08/ICHM2017.pdf, dostęp: kwie­cień 2019