Zanieczyszczenie powietrza zagrożeniem dla zdrowia

Sza­cu­je się, że rocz­nie z powo­du zanie­czysz­cze­nia powie­trza umie­ra na całym świe­cie 4,2 milio­na osób. Kolej­ne ok. 3,8 milio­na umie­ra z powo­du zanie­czysz­cze­nia powie­trza wewnątrz pomiesz­czeń, spo­wo­do­wa­nych przez nie­spraw­ne pie­ce i złej jako­ści pali­wo oraz brak sku­tecz­nej wen­ty­la­cji.

Świa­to­wa Orga­ni­za­cja Zdro­wia (WHO) sza­cu­je, że aż 91% popu­la­cji nasze­go glo­bu żyje na tere­nach, gdzie zła jakość powie­trza zagra­ża życiu i zdro­wiu¹. W wie­lu pol­skich miej­sco­wo­ściach zagro­że­niem dla zdro­wia i życia jest smog – szcze­gól­na, okre­so­wo wystę­pu­ją­ca for­ma zanie­czysz­cze­nia powie­trza.

Według WHO na całym świe­cie zanie­czysz­cze­nie powie­trza sta­no­wi przy­czy­nę:

29% wszyst­kich zgo­nów i cho­rób zwią­za­nych z rakiem płuc,

17% wszyst­kich zgo­nów i cho­rób spo­wo­do­wa­nych ostrym zaka­że­niem dol­nych dróg odde­cho­wych,

24% zgo­nów z powo­du uda­ru mózgu,

25% zgo­nów i cho­rób spo­wo­do­wa­nych cho­ro­bą nie­do­krwien­ną ser­ca,

43% wszyst­kich zgo­nów i cho­rób spo­wo­do­wa­nych prze­wle­kłą obtu­ra­cyj­ną cho­ro­bą płuc².

Według sza­cun­ko­wych danych z naj­now­sze­go rapor­tu Euro­pej­skiej Agen­cji Śro­do­wi­ska ska­że­nie powie­trza tyl­ko jed­nym ze skład­ni­ków smo­gu – pyłem drob­no­czą­stecz­ko­wym PM_2,5 i tym, co ten pył zawie­ra, było w 2016 roku przy­czy­ną przed­wcze­sne­go zgo­nu ok. 412 000 miesz­kań­ców czter­dzie­stu jeden euro­pej­skich kra­jów, w tym 374 000 oby­wa­te­li Unii Euro­pej­skiej. Wśród nich było oko­ło 43 000 Pola­ków³.

Wal­ka z zanie­czysz­cze­niem powie­trza sta­ła się więc jed­nym z waż­niej­szych wyzwań. WHO umie­ści­ła je wraz z zmia­na­mi kli­ma­tu na pierw­szym miej­scu listy Ten thre­ats to glo­bal health in 2019 (Dzie­sięć zagro­żeń dla zdro­wia na świe­cie w roku 2019)⁴.

Źró­dła pro­ble­mów

Do zanie­czysz­czeń powie­trza o naj­le­piej udo­ku­men­to­wa­nym (według WHO) i naj­do­kład­niej zba­da­nym szko­dli­wym wpły­wie na zdro­wie ludzi nale­żą m.in. pył zawie­szo­ny (PM), ozon (O₃), dwu­tle­nek azo­tu (NO₂) i dwu­tle­nek siar­ki (SO₂)⁵.

Są to głów­ne skład­ni­ki smo­gu, któ­re­go pierw­szą defi­ni­cję sfor­mu­ło­wa­no już kil­ka­dzie­siąt lat temu. Ter­min smog poja­wił się w poło­wie XX wie­ku w Anglii, kie­dy to stwier­dzo­no, iż duże zady­mie­nie powie­trza i utrzy­mu­ją­ca się bez­wietrz­na, zamglo­na jesien­no-zimo­wa aura mia­ła tra­gicz­ny wpływ na zdro­wie miesz­kań­ców Lon­dy­nu.

W Pol­sce okre­śle­nie smog funk­cjo­nu­je w słow­ni­kach od lat 80. ubie­głe­go wie­ku.

Smog – wyraz pocho­dzą­cy z języ­ka angiel­skie­go, będą­cy zło­że­niem słów smo­ke – ‘dym’ i fog – ‘mgła’, ozna­cza­ją­cy zanie­czysz­cze­nie powie­trza powsta­ją­ce na sku­tek dzia­łal­no­ści czło­wie­ka przy nie­ko­rzyst­nych warun­kach atmos­fe­rycz­nych.

Obec­nie roz­róż­nia się dwie posta­ci smo­gu – smog zimo­wy oraz let­ni, któ­re powsta­ją w róż­nych warun­kach atmos­fe­rycz­nych, ale podob­nie oddzia­łu­ją na zdro­wie.

Defi­ni­cja sfor­mu­ło­wa­na przez Głów­ny Inspek­to­rat Ochro­ny Śro­do­wi­ska mówi, iż smog aero­zo­lo­wy, nazy­wa­ny tak­że „zimo­wym” jest zja­wi­skiem wystę­po­wa­nia w powie­trzu przede wszyst­kim wyso­kich stę­żeń pyłu zawie­szo­ne­go o róż­nej śred­ni­cy czą­ste­czek.

Poja­wie­nie się tego rodza­ju smo­gu ma zwią­zek z dużą emi­sją pyłu z jego pier­wot­nych źró­deł do powie­trza i z powsta­niem pyłu wtór­ne­go na sku­tek reak­cji che­micz­nych zacho­dzą­cych w okre­ślo­nych warun­kach pogo­do­wych: przy bra­ku wia­tru, sil­nej inwer­sji ter­micz­nej i śred­niej tem­pe­ra­tu­rze poni­żej 5 °C (dodat­ko­wym czyn­ni­kiem sprzy­ja­ją­cym może też być zamgle­nie).

Głów­ne skład­ni­ki smo­gu zimo­we­go to pył PM₁₀ – frak­cja pyłu o śred­ni­cy czą­ste­czek do 10 mikro­me­trów – będą­cy zawie­si­ną czą­stek sta­łych i cie­kłych w powie­trzu – oraz pył PM_2,5 (o śred­ni­cy poni­żej 2,5 mikro­me­tra) i związ­ki che­micz­ne zawar­te w cząst­kach pyłów.

Smog „let­ni”, foto­che­micz­ny poja­wia się zwy­kle od czerw­ca do wrze­śnia, pod­czas dni gorą­cych, bez­wietrz­nych, czę­sto też wil­got­nych. W powsta­wa­niu smo­gu let­nie­go naj­więk­szy udział mają ozon (czą­stecz­ka tle­nu zło­żo­na z trzech ato­mów, będą­ca sil­nym utle­nia­czem) i zanie­czysz­cze­nia komu­ni­ka­cyj­ne pyłem zawie­szo­nym (któ­ry powsta­je tak­że w wyni­ku ście­ra­nia się opon i hamul­ców), tlen­ka­mi azo­tu, tlen­kiem węgla i lot­ny­mi związ­ka­mi orga­nicz­ny­mi.

GIOŚ – Głów­ny Inspek­to­rat Ochro­ny Śro­do­wi­ska, cen­tral­ny organ admi­ni­stra­cji rzą­do­wej powo­ła­ny do kon­tro­lo­wa­nia sta­nu śro­do­wi­ska natu­ral­ne­go w Pol­sce i podej­mo­wa­nia dzia­łań na rzecz jego ochro­ny.

W Pol­sce, podob­nie jak w wie­lu innych kra­jach świa­ta, obo­wią­zu­ją nor­my zanie­czysz­cze­nia powie­trza, któ­rych prze­kro­cze­nie zmu­sza do pod­ję­cia okre­ślo­nych dzia­łań – m.in. ogła­sza­nia ostrze­żeń przed smo­giem i alar­mów dla osób prze­by­wa­ją­cych na danym tere­nie. Stan powie­trza jest sta­le moni­to­ro­wa­ny. Nor­my zanie­czysz­czeń powie­trza obo­wią­zu­ją­ce w Pol­sce moż­na zna­leźć np. na stro­nie inter­ne­to­wej Głów­ne­go Inspek­to­ra­tu Ochro­ny Śro­do­wi­ska, pod adre­sem: https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/content/annual_assessment_air_acceptable_level#

I tak na przy­kład wg rapor­tów GIOŚ, w okre­sach sprzy­ja­ją­cych powsta­wa­niu smo­gu stę­że­nia dobo­we PM₁₀ wyż­sze od 50 µg/m³, któ­re wg norm może być prze­kro­czo­ne przez co naj­wy­żej 35 dni w roku, notu­je się na zde­cy­do­wa­nej więk­szo­ści sta­cji pomia­ro­wych w Pol­sce.

W nie­któ­rych regio­nach noto­rycz­nie prze­kra­cza­ne są też dopusz­czal­ne nor­my pyłu PM_2,5; naj­go­rzej jest w mia­stach i aglo­me­ra­cjach poło­żo­nych w połu­dnio­wej i środ­ko­wej Pol­sce (woje­wódz­twa mało­pol­skie, ślą­skie i łódz­kie). Jeśli cho­dzi o naj­więk­sze mia­sta – naj­gor­szym pod tym wzglę­dem powie­trzem oddy­cha się w Kra­ko­wie⁶.

Według danych Kra­jo­we­go Ośrod­ka Bilan­so­wa­nia i Zarzą­dza­nia Emi­sja­mi (KOBIZE) głów­ne źró­dła zanie­czysz­cze­nia pyłem PM2,5 w Pol­sce to pro­cen­to­wo:

46,5% – pro­ce­sy spa­la­nia poza prze­my­słem (głów­nie w gospo­dar­stwach domo­wych),

4,1% – pro­ce­sy spa­la­nia w sek­to­rze pro­duk­cji i trans­for­ma­cji ener­gii,

21,1% – pro­ce­sy spa­la­nia w prze­my­śle,

10,2% – trans­port dro­go­wy,

7,8% – inne pojaz­dy i urzą­dze­nia,

4,8% – pro­ce­sy pro­duk­cyj­ne,

3% – zago­spo­da­ro­wy­wa­nie odpa­dów,

2,1% – rol­nic­two⁷.

KOBIZE – Kra­jo­wy Ośro­dek Bilan­so­wa­nia i Zarzą­dza­nia Emi­sja­mi – nad­zo­ro­wa­ny przez Mini­stra Śro­do­wi­ska ośro­dek w struk­tu­rach Insty­tu­tu Ochro­ny Śro­do­wi­ska – Pań­stwo­we­go Insty­tu­tu Badaw­cze­go, któ­re­go jed­nym z głów­nych zadań jest admi­ni­stro­wa­nie unij­nym sys­te­mem han­dlu upraw­nie­nia­mi do han­dlu emi­sja­mi (zgod­nie z unij­ny­mi limi­ta­mi emi­sji nie­któ­rych zanie­czysz­czeń, usta­lo­ny­mi dla poszcze­gól­nych kra­jów).

Zanie­czysz­cze­nie powie­trza a układ ser­co­wo-naczy­nio­wy

Dla ukła­du ser­co­wo-naczy­nio­we­go zagro­że­niem jest zarów­no dłu­go­trwa­łe, jak i krót­ko­trwa­łe nara­że­nie na wyso­kie zanie­czysz­cze­nie powie­trza i trud­no w tym przy­pad­ku mówić o „bez­piecz­nych” pozio­mach, ponie­waż nega­tyw­ny wpływ na układ krą­że­nia obser­wu­je się nawet przy wska­za­niach niż­szych niż dopusz­czal­ne nor­my zanie­czysz­czeń, przy­ję­te w kra­jach Unii Euro­pej­skiej¹⁹. Zawsze rośnie ryzy­ko tak zwa­nych zda­rzeń wień­co­wych.

Reak­cja orga­ni­zmu zale­ży oczy­wi­ście od ogól­ne­go sta­nu zdro­wia, czy­li gene­ral­nie bar­dziej zagro­że­ni są ludzi star­si i już cier­pią­cy na cho­ro­by ukła­du krą­że­nia. Ist­nie­ją jed­nak licz­ne dowo­dy, że skład­ni­ki smo­gu uszka­dza­ją układ krą­że­nia tak­że u mło­dych i zdro­wych osób, co wyka­za­li m.in. naukow­cy z Uni­wer­sy­te­tu Jagiel­loń­skie­go.

Blasz­ki miaż­dży­co­we, któ­re mogą zamknąć prze­pływ krwi przez naczy­nia, czę­sto two­rzą się już u kil­ku­let­nich dzie­ci i nie bez zna­cze­nia jest jakość powie­trza, w jakim one żyją²⁰.

Z kolei wg danych opu­bli­ko­wa­nych przez Ame­ri­can Heart Asso­cia­tion (AHA), zanie­czysz­cze­nia powie­trza powią­za­ne z ruchem ulicz­nym obni­ża­ją stę­że­nie „dobre­go” cho­le­ste­ro­lu we krwi, chro­nią­ce­go nas przed poja­wie­niem się w naczy­niach bla­szek miaż­dży­co­wych.

Mecha­nizm ten może być wła­śnie jed­nym z istot­nych ele­men­tów łączą­cych nara­że­nie na smog ze wzro­stem ryzy­ka zacho­ro­wań na cho­ro­by ukła­du ser­co­wo-naczy­nio­we­go²¹. Licz­ne bada­nia (rów­nież w Pol­sce) udo­wod­ni­ły tak­że bez­po­śred­ni wpływ wystę­po­wa­nia smo­gu na wyraź­ny wzrost licz­by przy­pad­ków ostrych incy­den­tów ser­co­wo-naczy­nio­wych oraz uda­rów mózgu, a tak­że na śmier­tel­ność z powo­du zawa­łu ser­ca
czy uda­ru.

Wpływ zanie­czysz­cze­nia powie­trza na roz­wój cho­rób nowo­two­ro­wych

W skład smo­gu let­nie­go i zimo­we­go wcho­dzi wie­le związ­ków che­micz­nych o udo­wod­nio­nym dzia­ła­niu rako­twór­czym. Dla­te­go też raka płu­ca wykry­wa się nie tyl­ko u nało­go­wych i bier­nych pala­czy tyto­niu czy u osób pra­cu­ją­cych w warun­kach szko­dli­wych dla ukła­du odde­cho­we­go.

WHO alar­mu­je, iż za ok. 15% przy­pad­ków nowo­two­rów płuc odpo­wia­da zanie­czysz­cze­nie powie­trza.

Dowo­dem mogą być np. zacho­ro­wa­nia dzie­ci w naj­bar­dziej zanie­czysz­czo­nych mia­stach Chin. Nie­ste­ty, w nie­któ­rych mia­stach Pol­ski ska­że­nie powie­trza rako­twór­czym benzo(a)pirenem – jed­nym ze skład­ni­ków smo­gu – może mieć taki sam wpływ na zdro­wie jak wypa­la­nie od kil­ku­set do nawet kil­ku tysię­cy papie­ro­sów rocz­nie. Ponie­waż pale­nie papie­ro­sów sprzy­ja tak­że roz­wo­jo­wi raka pęche­rza, moż­na zakła­dać, iż podob­ne skut­ki ma oddy­cha­nie zanie­czysz­czo­nym powie­trzem. Co wię­cej, naukow­cy suge­ru­ją rów­nież wpływ tlen­ków azo­tu (istot­ne­go skład­ni­ka smo­gu let­nie­go) na roz­wój raka mózgu i szyj­ki maci­cy. Przy­pusz­cza się tak­że, iż nara­że­nie kobie­ty cię­żar­nej na oddy­cha­nie zanie­czysz­czo­nym powie­trzem zwięk­sza ryzy­ko wystą­pie­nia już we wcze­snym okre­sie życia jej dziec­ka bia­łacz­ki lim­fo­bla­stycz­nej lub nowo­two­ru gał­ki ocznej.

Zanie­czysz­cze­nie powie­trza a cho­ro­by wie­ku pode­szłe­go

Oso­by star­sze, podob­nie jak małe dzie­ci, naj­go­rzej radzą sobie ze skut­ka­mi zanie­czysz­cze­nia powie­trza, ponie­waż ich orga­ni­zmy są gene­ral­nie mniej spraw­ne. Ponad­to, w pode­szłym wie­ku więk­szość osób obcią­żo­na jest już scho­rze­nia­mi ukła­du ser­co­wo-naczy­nio­we­go i ukła­du odde­cho­we­go. Jeśli żyją w smo­gu, czę­ściej niż u osób młod­szych docho­dzi u nich
do zaostrze­nia scho­rzeń prze­wle­kłych.

Za łagod­niej­sze kon­se­kwen­cje czę­ste­go nara­że­nia na smog moż­na uznać m.in. spad­ki nastro­ju i depre­sję. Pro­wa­dzo­ne są bada­nia nad związ­kiem oddy­cha­nia zanie­czysz­czo­nym powie­trzem z wystę­po­wa­niem cho­ro­by Alzhe­ime­ra.

Prak­tycz­nie każ­dy mie­siąc przy­no­si nowe donie­sie­nia na temat zagro­żeń dla zdro­wia i pogor­sza­nia jako­ści życia, zwią­za­nych z zanie­czysz­cze­niem powie­trza. Pora wycią­gnąć z tego wnio­ski.

Mate­riał pra­so­wy przy­go­to­wa­ny przez Sto­wa­rzy­sze­nie Dzien­ni­ka­rze dla Zdro­wia w ramach kam­pa­nii “Czas na czy­ste powie­trze”, listo­pad 2019.