Ochrona przeciwsłoneczna
dr n. med. Anna Deda, kosmetolog
W zakres promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni ziemi zalicza się światło widzialne (400–800 nm), promieniowanie ultrafioletowe (200–400 nm) oraz promieniowanie podczerwone (powyżej 800 nm).
Szczególnie istotny klinicznie jest wpływ promieniowania ultrafioletowego (UVR) na skórę i organizm ludzki — ze względu na swój wpływ na organizmy zostało ono podzielone na trzy podzakresy – promieniowanie UVA w zakresie 320–400 nm, UVB o długości fali 280–320 nm i UVC w zakresie 200–280 nm (jest promieniowaniem krótkim, całkowicie pochłanianym przez warstwę ozonową ziemi, dlatego w aspekcie fotoprotekcji nie rozpatrujemy jego negatywnego wpływu na skórę i organizm ludzki).
Wpływ promieniowania na skórę
Promieniowanie UVB stanowi około 35% promieniowania ultrafioletowego docierającego do powierzchni ziemi. Jest to promieniowanie silnie rumieniotwórcze, odpowiada za oparzenia słoneczne oraz pigmentację skóry. Jest promieniowaniem o średniej długość fali, około 90% tego promieniowania zostaje zatrzymane przez warstwę rogową naskórka.
Promienie UVB odpowiedzialne są głównie za uszkodzenie naskórka – ogniskową hiperkeratozę, uszkodzenie bariery lipidowej oraz zmiany w obrębie komórek Langerhansa, prowadzące do upośledzenia funkcji układu immunologicznego skóry.
Po naświetleniu skóry nawet niewielką dawką promieniowania ultrafioletowego następuje utrata wypustek dendrytycznych komórek Langerhansa, zanik ziarnistości Birbecka w cytoplazmie, a także uszkodzenie DNA. Dochodzi także do zmniejszenia zdolności prezentacji antygenów limfocytom T.
Promieniowanie UVA nie jest filtrowane przez chmury i szyby, natomiast intensywność UVB jest najwyższa w godzinach południowych (między godziną 10 a 15) i jest ono filtrowane przez chmury i szyby okienne. Promieniowanie UVA jest 100‑1000 razy mniej rumieniogenne od UVB, natomiast znacznie częściej powoduje powstawanie przebarwień natychmiastowych i opóźnionych. Promieniowanie UVA wnika znacznie głębiej niż promieniowanie UVB.
Około 50% promieniowania długiego dociera do warstwy brodawkowej i siateczkowej skóry właściwej. Pod wpływem promieniowania UVA dochodzi do uszkodzenia włókien kolagenowych i elastylowych oraz naczyń krwionośnych. Włókna sprężyste stają się ścieńczałe i pofragmentowane, dochodzi do powstania tak zwanej elastozy posłonecznej, czyli nagromadzenia nieprawidłowych mas elastyny.
Promieniowanie UVA powoduje również zaburzenia funkcji proteoglikanów i glikozaminoglikanów wiążących wodę, ale, choć w związku z mobilizacją procesów regeneracyjnych ilość ich znacznie wzrasta, nie mają one zdolności łączenia się z kolagenem, co w konsekwencji może prowadzić do odwodnienia skóry. W obrębie naskórka UVA wzmacnia efekt działania UVB, głównie jednak powoduje uszkodzenie tkanki łącznej. W skórze właściwej dochodzi do upośledzenia mikrokrążenia i zaburzeń angiogenezy. Przewlekłe oddziaływanie UVA może powodować również stan zapalny skóry właściwej.
Ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe (UVR) a nowotwory skóry
Ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe może powodować zarówno stan zapalny w skórze, osłabienie funkcji skórnego układu odpornościowego, uszkodzenie DNA komórek skóry i naskórka oraz zaburzenia procesów naprawczych, co w konsekwencji może być przyczyną rozwoju niemelanocytowych nowotworów skóry. W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny wzrost liczby zachorowań na zmiany przednowotworowe oraz nowotwory skóry, u podłoża których leży nadmierna i przewlekła eksponujących się na promieniowanie ultrafioletowe.
Charakterystyczne jest również powstawanie fotodermatoz, do których należą m.in.: wielopostaciowe osutki świetlne, pokrzywka świetlna, opryszczki ospówkowate, świerzbiączka letnia. U większości osób, zwłaszcza o jasnej karnacji, ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe prowadzi do rozwoju zwykłych znamion melanocytowych, a u osób predysponowanych indukuje rozwój znamion dysplastycznych.
Wyniki badań potwierdzają, że zarówno promieniowanie UVB, jak i UVA mają działanie kancerogenne. Kancerogeneza wynika z uszkodzenia struktury DNA komórek skóry. Promieniowanie UVB jest około 1000 razy bardziej mutagenne niż UVA, dlatego uważa się je za najbardziej niebezpieczne dla człowieka. Powoduje ono uszkodzenie wiązań pomiędzy zasadami pirymidynowymi.
Promienie UVA działają natomiast w sposób pośredni, powodują generowanie w tkankach wolnych rodników tlenowych oraz reaktywnych form tlenu. Wolne rodniki, a zwłaszcza reaktywne cząsteczki tlenu są odpowiedzialne za efekty toksyczne w tkankach.
Preparaty promieniochronne
Ze względu na niekorzystny wpływ promieniowania ultrafioletowego na skórę i organizm ludzki należy zwrócić szczególną uwagę na stosowanie właściwej fotoprotekcji.
Organizm ludzki jest wyposażony w naturalne mechanizmy ochrony przed szkodliwym działaniem ultrafioletu. Niestety, naturalna fotoprotekcja jest niewystarczająca dla prawidłowej ochrony organizmu — niezbędne jest zastosowanie sztucznych metod ochrony przed promieniowaniem ultrafioletowym.
Do najpopularniejszych metod ochrony przed ultrafioletem należy: stosowanie preparatów z filtrami UVA i UVB, przebywanie w miejscach zacienionych, używanie parasoli ochronnych oraz okularów chroniących oczy oraz supelementacji antyoksydantów. Profilaktyka w zakresie fotoprotekcyjnym powinna rozpocząć się już w dzieciństwie i trwać przez całe życie. Pozwala to zmniejszyć ryzyko rozwoju rogowacenia słonecznego oraz nowotworów płaskonabłonkowych skóry.
Ze względu na mechanizm działania i źródło otrzymywania filtry podzielono na fizyczne (mineralne) i chemiczne (organiczne). Filtry fizyczne są substancjami, których mechanizm działania polega głównie na odbijaniu promieni słonecznych. Ogromną zaletą jest ich bezpieczeństwo — rzadko wywołują reakcje alergiczne czy toksyczne, dodatkowo w klasycznej postaci nie przenikają wgłąb naskórka, pozostając na powierzchni warstwy rogowej.
Filtry chemiczne w zależności od spektrum działania można podzielić na dwie grupy – filtry o wąskim spektrum, chroniące jedynie przed UVA lub przed UVB oraz filtry o szerokim spektrum – UVA oraz UVB. W preparatach kosmetycznych stosuje się najczęściej mieszaninę kilku filtrów chemicznych z filtrami fizycznymi. Takie połączenie substancji ma zapewniać ochronę w całym spektrum ultrafioletu oraz możliwość zmniejszenia stężenia każdego z filtrów.
Stopień ochronnego działania preparatu określa się za pomocą międzynarodowego wskaźnika SPF, który informuje o stopniu ochrony przed działaniem promieniowania UVB. Wskaźnik określa stosunek minimalnej dawki rumieniowej między skórą chronioną a skórą bez ochrony kremem z filtrem UV.
W celu określenia stopnia ochrony przed promieniowaniem UVA stosuje się metodę zapobiegania natychmiastowej pigmentacji – IPD oraz zapobiegania odległej pigmentacji – PPD. Bardzo istotny jest sposób aplikacji preparatów promieniochronnych, należy nakładać w ilości 2 mg na cm2 (w przybliżeniu łyżeczkę na twarz i szyję).
Filtry należy aplikować co dwie godziny. Kosmetyki promieniochronne należy nakładać na 15–20 minut przed ekspozycją na promieniowanie, należy je również nakładać po każdym kontakcie z wodą, piaskiem, odzieżą czy ręcznikiem. Badania pokazują, że dla dorosłej osoby przy aplikacji na całe ciało należy użyć około 30 ml preparatu. Należy pamiętać, że ochrona przed promieniowaniem UV jest również niezbędna zimą, szczególnie w trakcie aktywności na świeżym powietrzu (śnieg doskonale odbija promienie słoneczne).
Regularne stosowanie preparatów promieniochronnych o szerokim spektrum UVA/UVB (SPF 16) zmniejsza ryzyko występowania rogowacenia słonecznego oraz raka kolczystokomórkowego.
Artykuł stanowi streszczenie tekstu publikowanego na łamach czasopisma aesthetica.
